Tijdelijke contracten die niet worden vernieuwd, aanhoudende druk op de vastgoedmarkt en verkoop van gemeentelijke panden maken het voor kunstenaars steeds moeilijker om woon- en werkruimte te vinden in Amsterdam. Broedplaatsen worden naar de rand van de stad geduwd – of er overheen.

Maar kunstenaars komen zelf met alternatieven. Zoals Bajesdorp, aan de rand van stadsdeel Oost, naast de voormalige Bijlmerbajes. Waar nu een tijdelijk kunstenaarsdorp staat, verrijst de komende twee jaar de ‘vrijplaats van de toekomst’. Bajesdorp is een gloednieuw woon-werkcomplex dat wordt gefinancierd door de gebruikers zelf en daardoor ontsnapt aan de slopende cyclus van tijdelijkheid en onzekerheid.

Bajesdorp heeft een lange aanloop gehad, erkent theatertechnicus en lichtontwerper Martin Kaffarnik, die er vanaf het begin bij betrokken is. “We begonnen in 2003 met een krakersclubje. Toen in 2015 bekend werd dat de Bijlmerbajes verkocht werd, zijn we met het rijk in onderhandeling gegaan om de negentien cipiershuisjes over te nemen. Toen bleek dat het rijk het gebied als geheel wilde verkopen, zijn we een lobby gestart bij de gemeente. De gemeenteraad ging niet verder dan het aannemen van een motie dat ergens op het terrein duizend vierkante meter aan broedplaats moest komen. Het was niet veel, maar het gaf ons een kleine opening.”

Niet onwennig
Projectontwikkelaar AM, die de wijk gaat transformeren tot Bajeskwartier, kon zich wel vinden in de meerwaarde van een broedplaats. “Wij zijn de enige plek die niet nieuw en onwennig is. Dat is onder andere aantrekkelijk voor de driehonderd studenten die in de wijk huisvesting krijgen,” stelt geluidskunstenaar Marije Baalman, sinds 2015 betrokken bij Bajesdorp. “De afgelopen jaren hebben we al taallessen georganiseerd voor vluchtelingen, een jaarlijks muziekfestival georganiseerd en dagelijks veganistische maaltijden aangeboden voor mensen met een kleine portemonnee. In de nieuwe opzet willen we de groenstrook waar we nu een moestuin hebben, uitbreiden tot een voedselbos. En we hebben plannen voor een afhaalpunt voor biologische producten uit de streek.”

De grondprijs die AM voorstelde, was echter veel hoger dan de kunstenaars verwachtten. De oorspronkelijke 1450 euro per vierkante meter wisten ze naar 1000 euro te praten, maar ook die prijs is nog ver verwijderd van de 185 euro per vierkante meter die de gemeente rekent voor maatschappelijk gebruik. De Bajesdorpelingen vroegen de gemeente de grond te kopen en aan hen in erfpacht te geven, wat vorig jaar november gebeurde.

Nu is het wachten op een bouwvergunning. Want Bajesdorp betrekt niet – zoals gebruikelijk – een bestaand pand, maar is de eerste broedplaats in Amsterdam voor nieuwbouw. Op de locatie van de voormalige directeurswoning komt een rechthoekig blok. Op de begane grond is plaats voor horeca, studio’s voor muzikanten, theatermakers en performancekunstenaars, en een zaal waar producties in wording te zien zijn. De drie verdiepingen zijn gereserveerd voor woonruimte voor tien personen en ateliers van 15 tot 25 vierkante meter.

Duitse coöperatieve bank
De ontwerp- en bouwkosten van de broedplaats bedragen ongeveer 2,5 miljoen euro. Zo’n 65 procent daarvan wordt gedekt door een hypotheek. “We hebben het bij Nederlandse banken geprobeerd maar die wilden er niet aan,” vertelt Baalman. “Die beschouwen een collectieve hypotheek als zakelijke lening, waarbij een kortere looptijd en hogere rente geldt. Bovendien hebben ze twijfels of kunstenaars, zeker in coronatijd, wel in staat zijn de lasten te betalen. Maar juist als groep heb je een grotere kans van slagen dan bijvoorbeeld een stel dat door scheiding of ontslag van een van beiden al in de problemen komt. Wij hebben een grote onderlinge solidariteit en als iemand wegvalt, wordt die vervangen door een nieuw gemeenschapslid.”

Bij GLS kregen de Bajesdorpelingen wel gehoor. De Duitse coöperatieve bank heeft in eigen land al ruim 150 soortgelijke projecten gefinancierd en verschafte ook de hypotheek voor wooncoöperatie De Warren op IJburg.

De overgrote rest van het benodigde kapitaal, zo’n zes ton, wordt opgehaald met een ‘crowdlendingcampagne’. Obligaties worden aangeboden voor 250 euro per stuk. Wie meedoet aan ‘de vrijkoop van Bajesdorp’, kan een jaarlijkse rente van 1,7 tot 2,5 procent tegemoetzien – aanzienlijk meer dan wat een gemiddelde spaarrekening oplevert. “We hopen voor de kerst te kunnen beginnen met het uitgeven van obligaties,” zegt Kaffarnik. “Er is al 50.000 euro toegezegd dus dat stemt hoopvol. Halverwege volgend jaar zou het bedrag bij elkaar moeten zijn zodat eind 2021 kan worden begonnen met de bouw en we er een jaar later kunnen intrekken.”

Geen eigenaar
Hoewel de tien toekomstige bewoners ieder 5000 euro eigen geld inleggen, worden ze geen eigenaar. Dat is de Vrijkoop Vereniging, waarin naast de gebruikers van het pand ook vertegenwoordigers zitten van soortgelijke coöperatieven. Op die manier is Bajesdorp beschermd tegen verkoop, mochten toekomstige bewoners besluiten hun investering, die ongetwijfeld meer waard zal worden, te verzilveren. Als de hypotheek is afbetaald, blijven gebruikers overigens hun maandelijkse bijdrage betalen, voor onderhoud en om nieuwe coöperatieve initiatieven te ondersteunen.

“Bajesdorp is een voorloper in Amsterdam maar andere broedplaatsen als Rijkshemelvaartdienst in Nieuw-West en De Groene Gemeenschap op IJburg tonen interesse voor dit model,” zegt Baalman. “Met onze kennis en investeringen kunnen wij het ook voor een volgende generatie mogelijk maken betaalbare ateliers en woonruimte in Amsterdam te vinden.”

Geschreven door Edo Dijksterhuis
Het Parool, 16 november 2020