“Een puzzel zonder voorbeeld, waarvan je de stukjes gaandeweg bij elkaar moet zoeken.” Zo omschrijft Edwin Greuter, gebiedsontwikkelaar bij AM de immense opgave waaraan Bajeskwartier Ontwikkeling (AM, AT Capital en Cairn) werkt in de voormalige gevangenis. De ontwikkelcombinatie heeft zich ten doel gesteld om maar liefst 98 procent van alle materialen van de bestaande gevangenis te hergebruiken. Een intensieve klus, want daarvoor moeten de bouwers ieder onderdeeltje apart beoordelen op geschiktheid voor hergebruik. “Oogsten van materialen uit een bestaand gebouw is pionierswerk”, vertelt Greuter enthousiast tussen de bergen betonpuin. “Soms heb je meevallers, soms tegenvallers. Het ontwerp is adaptief, we kunnen ter plekke het plan aanpassen als we mogelijkheden zien om oude elementen toch te gebruiken.”

Sloopkranen
Een jaar na de start van het sloopwerk wordt het 7 hectare metende bouwterrein gedomineerd door sloopkranen. Gezien het gewenste programma was herbestemming van alle gevangenistorens onmogelijk, dat was in de ontwerpfase al duidelijk. Vijf van de zes gaan daarom tegen de vlakte, na het verwijderen van asbest. Machtige sloopkranen van de Van Beelen Groep knabbelen momenteel voorzichtig aan de buitenschil van toren nummer drie. Een sproeier voorkomt dat de hele buurt verdwijnt onder stofwolken.
Het skelet van twee andere torens is inmiddels verpulverd. Een paar enorme bergen granulaat is alles wat rest. Het wapeningsstaal is er ter plekke uitgevist, het beton fijngehapt. Elke toren levert naar schatting 12.000 ton puin op. Dat wordt straks deels verwerkt tot nieuw ‘Bajesbeton’.

Aan de rand van het bouwterrein ligt een aantal kolossale betondelen opgestapeld. Ze zijn afkomstig uit de centrale verbindingsstraat van de voormalige gevangenis. De bouwers hadden zich voorgenomen de 7,20 meter lange betonelementen van deze zogenoemde ‘Kalverstraat’ in hun geheel te hergebruiken. Maar dat viel lelijk tegen. “We dachten dat het een keurig bouwpakketje was, maar toen we het eerste deel hadden gesloopt, zagen we dat de vloerplaten waren opgelegd op nokken en aangestort met beton”, vertelt Greuter. “Dat trek je niet zomaar uit elkaar.”

Hergebruikmogelijkheden
Tot overmaat van ramp bleken de houtwolcementplaten tegen de plafonds van de drielaagse verbindingsstraat niet van buitenaf bevestigd, maar voor het storten onderin de bekisting gelegd. Geen makkelijke opgave dus om ze van elkaar te scheiden. Besloten werd om de nokken af te zagen en betonplaten te fatsoeneren en waar nodig bij te zagen. Door maatverschillen zijn ze niet geschikt als bouwsteen voor de nieuwe wooncomplexen die straks op het voormalige bajesterrein verrijzen. Maar ze komen wel van pas bij de inrichting van de liefst 60 openbaar toegankelijke tuinlandschappen en hoven die voorzien zijn in het masterplan van Office for Metropolitan Architecture (OMA), LOLA Landscape en FABRICations. Het is wat betreft de hergebruikmogelijkheden een van de positieve kanten van het project: de omvang en de veelzijdigheid is zo groot dat er altijd wel een plekje te bedenken is waar een uitgesloopt onderdeel zomaar van pas kan komen.

Zo wordt een deel van de tralies die aan de buitenzijde van de gevangenistorens zaten hergebruikt als zonnelamel. Ligt voor de hand, want de gevangenisdirectie liet ze destijds om bouwvergunningstechnische redenen plaatsen als ‘zonwering’. Een ander deel van de traliewerken krijgt een nieuwe functie als pergola. Voor de oude celdeuren is ook een nieuwe functie gevonden: die worden samengesmeed en toegepast op de bruggen die de nieuwe wijk ontsluiten.

Eilandkarakter
De herontwikkeling van de Bijlmerbajes startte afgelopen najaar met het slaan van een bres in de betonnen gevangenismuur. Dat zal menig oud-gevangene hebben verheugd, maar het betekent niet dat de hele omheining verdwijnt. Integendeel, de ongenaakbare betonwand en de omliggende slotgracht geven het Bajeskwartier zijn eilandkarakter. De ontwikkel- combinatie wil dat nadrukkelijk in stand houden.

Volgens het huidige plan verrijst op het gevangenisterrein een stadswijk met 1350 woningen, deels koop en deels huur. Het groene ambitieniveau van het project is hoog. Alle woningen moeten energieneutraal worden. Daarom krijgen ze extreem goede isolatie en worden ze voorzien van grote hoeveelheden zonnepanelen. ‘PowerNest’-installaties – dakelementen met ingebouwde windturbines en zonnepanelen – moeten een rol spelen in de energieopwekking. Gasaansluitingen komen er niet, warmtepompen en wko-installaties moeten een groot deel van de warmtevraag opvangen. Verder is het de bedoeling dat in de nieuwe stadswijk organisch afval wordt vergast en omgezet in warmte en energie.

Vrouwentoren
Hergebruik van gebouwelementen past bij de groene, circulaire ambitie, maar draagt ook bij aan het behoud van een deel van het verleden. De gevangenismuur is wat de geschiedenis betreft een onmiskenbare verwijzing. Een ander kenmerkend gebouwdeel dat overeind blijft, is de voormalige gevangeniskerk. Die wordt onderdeel van een publieke voorziening.

Waarschijnlijk de meest aansprekende herinnering aan de historie is de voormalige vrouwentoren van de Bijlmerbajes. Deze toren, de enige die overeind blijft, wordt getransformeerd tot Groene Toren. Behalve een PowerNest krijgt dit gebouw – zo mogelijk – groen op de verdiepingen, die deels worden opengewerkt.

Hergebruik bleek ook hier in de praktijk lastiger dan gedacht. De hoofddraagconstructie blijft compleet intact, maar terugbrengen van de L-vormen rond de raampartijen in de gevels bleek niet mogelijk. Uit onderzoek werd duidelijk dat de binnen- en buitenspouwbladen verspringen ten opzichte van elkaar. Ook hier zijn de betonnen delen aangestort, uit elkaar halen is onmogelijk.

Aan de zuidzijde kreeg het voormalige ontvangstgebouw al een tijdelijke nieuwe functie. Een pop-up restaurant trekt er nu al bezoekers. Tot 2016, het jaar waarin de Bijlmerbajes sloot, kwamen veroordeelden op deze plek via een sluis de gevangenis binnen. Erachter kwamen de gevangen via de bovenste verdieping van de ‘Kalverstraat’ in de verschillende cellenblokken. Onder de langgerekte centrale gang ligt de route voor interne goederenlogistiek, waar de etens- en lakenwagentjes reden. De onderste laag ligt verscholen onder het maaiveld. Hierin waren alle kabels en leidingen van de gevangenis weggewerkt.

Centrale ontsluitingsroute
Via de Kalverstraat werden de gevangenen vroeger naar hun cellen gebracht. Nu is het de centrale ontsluitingsroute van het Bajeskwartier. 

De centrale ontsluitingsroute blijft een rol spelen in de ruimtelijke lay-out van het Bajeskwartier, nu als langzame verkeersroute. De onderliggende leidingenstraat wilde de ontwikkelcombinatie hergebruiken in het nieuwbouwplan. De hersenkraker die dat opleverde illustreert nog eens hoe complex circulariteit is bij gebruik van een bestaand gebouw. Nadat eerder het hergebruik van de betonnen wandelementen op problemen stuitte, ontdekte de ontwikkelcombinatie hier dat de leidingstrook excentrisch ligt ten opzichte van de bebouwing. Dat maakte hergebruik in de nieuwbouw ingewikkeld – te ingewikkeld bleek uiteindelijk. Direct slopen van de Kalverstraat bleek vervolgens ook onmogelijk, want waar zou je alle herbruikbare wandelementen zo lang moeten opslaan? Greuter: “Wat je nu oogst kun je pas over drie jaar weer kwijt, want dan kunnen de elementen pas worden toegepast.” Hergebruik van de funderingen zit er ook niet in, omdat er ondergronds parkeerkelders nodig zijn.

Valt het niet een beetje tegen hoeveel uiteindelijk geschikt is voor hergebruik? Greuter: “Zo kijk ik er niet tegenaan. Het proces is lastig, maar een geweldige uitdaging. Als je dit niet leuk vindt, moet je iets anders gaan doen.” De ontwikkelcombinatie doet ondertussen zijn best om het circulaire bouwers van de toekomst makkelijker te maken. Nieuwe materialen voor het Bijlmer Kwartier worden allemaal geselecteerd op hun milieu- impact en krijgen een materiaalpaspoort. Bajeskwartier wordt dus een bouwmaterialenbank. Greuter: “We gaan straks bouwen voor demontage. Dankzij alle ervaringen die we hier opdoen, weten we precies hoe het niet moet.”

Geschreven door Edo Beerda. Dit artikel verscheen eerder op Cobouw.nl.  

Beeld: Bajeskwartier Ontwikkeling C.V. naar ontwerp van OMA LOLA Landscape FABFRICations.